હાલમાં રાજકીય અખાડામાં મંગળસૂત્રના નામે રાજકીય લડાઈ ચાલી રહી છે.ત્યારે ઉલ્લેખનીય છે કે, ભારતમાં અને તેમાં પણ હીન્દુ વિવાહમાં મંગળસૂત્રનું આગવું મહત્વ છે અને પરિણીત સ્ત્રીઓમાં કેટલીક જાતિ કે રાજ્યોમાં તે પહેરવું ફરજીયાત છે.જો કે, ગુજરાતમાં અને ખાસ તો પહેરવેશમાં આવેલ બદલાવ બાદ આ ચલણ થોડું ઘટ્યું છે પરંતુ પહેરવાવાળા તો પહેરે જ છે.બૉલીવુડ પણ ફિલ્મોમાં અને રીઅલ લાઈફમાં પણ મંગળસૂત્રને એટલું જ મહત્વ આપે છે.ત્યારે આજે આ મુદ્દે મંગળસૂત્રના ઐતિહાસિક અને ધાર્મિક મહટવો વિષે અહીં ખાસ વાત કરીયે તો, 11મી સદીમાં, મહાન તેલુગુ કવિ નાન્યાએ તેમની કવિતામાં લખ્યું છે કે જ્યારે પાંચ પાંડવોમાં સૌથી નાના સહદેવે દક્ષિણ પર વિજય મેળવવાનું શરૂ કર્યું, ત્યારે તેમની જીત પછી તેમને ભેટો સાથે ઘણા ઝવેરાત મળ્યા, જે તેમને રાજા દ્વારા આપવામાં આવ્યા હતા. દક્ષિણના, યુન્ડાકુડુ હતું. આમાં મંગળસૂત્ર જેવા વૈવાહિક ઘરેણાંનો પણ સમાવેશ થતો હતો. તેઓ લખે છે કે વિધવાઓને મંગળસૂત્ર જેવા વૈવાહિક ઘરેણાં પહેરવાનો અધિકાર નહોતો. હિંદુ વૈવાહિક રિવાજોમાં, 5 ચિહ્નો છે કે સ્ત્રી પરિણીત છે, જે ઘરેણાંના રૂપમાં રજૂ થાય છે. આ મંગળસૂત્ર, ખીજવવું, કુમકુમ, બંગડીઓ અને નાકની વીંટી છે. બધામાં મંગળસૂત્ર સૌથી મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે. તેને દક્ષિણ ભારતમાં મંગલ્યમ પણ કહેવામાં આવે છે. આજે નેપાળ અને શ્રીલંકા જેવા દેશોમાં પણ મહિલાઓ તેને પહેરે છે. મંગળસૂત્ર હવે પવિત્ર દોરો બની ગયો છે જે ઉત્તરથી દક્ષિણ ભારતની સંસ્કૃતિને એક કરે છે.
અથર્વવેદમાં કન્યાની સાથે વરને સોનાના દાગીના આપવાનો ઉલ્લેખ છે.
અથર્વવેદમાં એક જગ્યાએ ઉલ્લેખ છે કે લગ્ન પૂર્ણ થયા બાદ પિતા વરરાજાને કહે છે કે હું મારી પુત્રીને સોનાના ઘરેણા સહિત તને સોંપી દઉં છું. તે જ સમયે, મનુસ્મૃતિમાં, કન્યાના ઘરેણાંને ‘સ્ત્રીધન’ કહેવામાં આવ્યું છે. મંગલસૂત્રનો સૌપ્રથમ ઉલ્લેખ તમિલના પ્રાચીન ગ્રંથો એટલે કે સંગમ સાહિત્યમાં થાય છે, જે લગભગ 2300 વર્ષ પહેલાં લખવામાં આવ્યા હતા. આંધ્રપ્રદેશની કેએલ યુનિવર્સિટીમાં એક સંશોધન પ્રકાશિત થયું હતું, જેનું નામ હતું – મંગલસૂત્રઃ ધ સેક્રેડ પેન્ડન્ટ ઓફ વુમન એઝ સિમ્બોલ ઓફ મેરેજ ઇન ઇન્ડિયા. આ સંશોધન સાર્ક સંસ્કૃતિના વોલ્યુમ-6માં પ્રકાશિત થયું હતું. એવું કહેવાય છે કે ભારતમાં લગ્નની જ્વેલરીનું ખૂબ મહત્વ છે.
શરીરના જુદા જુદા ભાગોમાં વિવિધ પ્રકારની જ્વેલરી પહેરવામાં આવે છે
ભલે આજે સમગ્ર દેશમાં પરણિત મહિલાઓ મંગલસૂત્ર પહેરે છે, પરંતુ એક સમયે તે માત્ર દક્ષિણ ભારત પૂરતું જ મર્યાદિત હતું. દક્ષિણ ભારતમાં તેને ‘થાળી’ કહેવામાં આવતું હતું. તે દોરામાં બંધાયેલ છે. અગાઉ આ મંગલસૂત્રમાં ચાંદીનો ઉપયોગ થતો હતો. બાદમાં તેમાં સોનું ઉમેરવાનું શરૂ થયું. એવું માનવામાં આવતું હતું કે જો પતિ ગંભીર રીતે બીમાર થઈ જાય, તો પત્ની સોનાનો એક ભાગ ભગવાનને અર્પણ કરશે. તેના બદલે તે તેના મંગળસૂત્રમાં બીજું સોનું નાખતી હતી.
જ્યારે મહિલાઓ તાંબા, લોખંડ અને હાથીદાંતના ઘરેણાં પહેરતી હતી
ઈતિહાસકાર ડો.દાનપાલ સિંહના મતે પ્રાચીન સમયમાં સોના કે ચાંદીનું મહત્વ નહોતું. તે સમયે સ્ત્રીઓ તાંબા, લોખંડ કે હાથીદાંતમાંથી બનેલા ઘરેણાં જ પહેરતી હતી. ભારતમાં ઝવેરાતનો ઈતિહાસ તાંબા, લોખંડ અને હાથીદાંતથી લઈને સોના અને ચાંદી સુધી પસાર થયો છે. અલગ-અલગ ધર્મના લોકોએ પોતાની આસ્થા અનુસાર આ ધાતુઓને પોતાની પરંપરાઓમાં મહત્વ આપવાનું શરૂ કર્યું. વૈદિક કાળમાં ઝવેરાતને રત્ન કહેવામાં આવતું હતું. ઋગ્વેદમાં કહેવાયું છે કે અગ્નિ અને રુદ્ર સાત ખજાનાના માલિક છે. આ ખજાનાને ખાસ પ્રકારના રત્નો માનવામાં આવતા હતા. ગળામાં હાર અથવા ઘરેણાં પહેરવાની પ્રથા મોહેંજોદરોથી શરૂ થઈ હતી, જે હડપ્પન સંસ્કૃતિનું મુખ્ય સ્થળ હતું. અહીં મળેલી એક મહિલાની મૂર્તિ ગળામાં માળા પહેરેલી જોવા મળે છે.
મંગળસૂત્ર એટલું શુભ છે, તે ક્યાંથી આવ્યું?
મંગલસૂત્ર શબ્દ સંસ્કૃત શબ્દ મંગલ પરથી આવ્યો છે, જેનો અર્થ થાય છે સુખ, સફળતા અને સમૃદ્ધિ. મંગલસૂત્ર હળદર સાથે કોટેડ 108 બારીક સુતરાઉ દોરાઓથી બનાવવામાં આવ્યું હતું. આ દોરાને પણ શુભ સૂત્ર માનવામાં આવે છે.
આ માળા વચ્ચે સોનાની ‘થાળી’ છે. લગ્ન સમયે, મંત્રોના જાપ દરમિયાન, વરરાજા કન્યાના ગળામાં આ મંગળસૂત્ર પહેરે છે. મતલબ કે હવે વર-કન્યા એક થઈ ગયા છે અને બંને જીવનભર એકબીજાનું ધ્યાન રાખશે. મંગલસૂત્રનો ઉલ્લેખ માત્ર દક્ષિણ ભારતમાં જ જોવા મળે છે. ઉત્તર ભારતમાં તે અન્ય સ્વરૂપોમાં અસ્તિત્વમાં છે. આજે, બોલિવૂડ ફિલ્મો અને લોકો એકબીજાની પરંપરાઓને અપનાવવાના વલણને કારણે, ઉત્તર ભારતમાં પણ મંગલસૂત્રને ઝડપથી અપનાવવામાં આવી રહ્યું છે. આજે મંગળસૂત્ર વગર લગ્ન નથી થતા. તે હવે સ્ત્રીધન તરીકે ગણવામાં આવે છે. કી એન્ડ કા ફિલ્મમાં કરીના કપૂર અર્જુન કપૂરને મંગળસૂત્ર પહેરાવતી જોવા મળે છે. મંગલસૂત્ર ટીવી સિરિયલો અને ઘણા શોમાં પણ ખૂબ લોકપ્રિય બન્યું હતું.
મંગળસૂત્રમાં 9 મોતી છે, શિવ-પાર્વતી સાથે સંબંધ છે.
મંગળસૂત્રમાં માત્ર કાળા મોતીનો ઉપયોગ કરવામાં આવે છે. તેની પાછળની માન્યતા એવી છે કે કાળું મોતી ભગવાન શિવનું પ્રતીક છે અને સોનું દેવી પાર્વતીનું પ્રતીક છે. સામાન્ય રીતે કોઈપણ મંગલસૂત્રમાં 9 માળા હોય છે, જે ઊર્જાના 9 વિવિધ સ્વરૂપોનું પ્રતિનિધિત્વ કરે છે. દિલ્હીમાં પંડિત વિનોદ શાસ્ત્રી કહે છે કે એવું માનવામાં આવે છે કે ઊર્જાના આ વિવિધ સ્વરૂપો કપલને ખરાબ ઊર્જાથી બચાવે છે. તે જ સમયે, કાળા મોતી વાયુ, પાણી, પૃથ્વી અને અગ્નિ અને આકાશનું પ્રતીક માનવામાં આવે છે, જે દંપતીના બંધનને અતૂટ બનાવે છે. એવું માનવામાં આવે છે કે મંગળસૂત્ર કોઈપણ સ્ત્રી માટે લગ્નની નિશાની છે, જે તેની અને તેના પતિની સુરક્ષા કરે છે.
મંગળસૂત્ર પહેરવાથી હૃદય અને પેટને સુધારવામાં મદદ મળે છે.
એવું કહેવાય છે કે જગદગુરુ આદિ શંકરાચાર્યએ પરંપરાઓમાં મંગલસૂત્રની સ્થાપના કરી હતી, જેનો ઉલ્લેખ પ્રાચીન પુસ્તક સૌંદર્ય લહરીમાં છે. આયુર્વેદમાં કહેવાયું છે કે શુદ્ધ સોનું કે ચાંદીનું મંગળસૂત્ર પહેરવાથી અનેક સ્વાસ્થ્ય લાભ થાય છે. તેનાથી હૃદયના ધબકારા નિયંત્રણમાં રહે છે. પાચનક્રિયા પણ સ્વસ્થ રહે છે.
જ્યારે પુરુષો મંગળસૂત્ર પહેરતા હતા
2021માં મહારાષ્ટ્રમાં એક લગ્નની ખૂબ ચર્ચા થઈ હતી. શાર્દુલ કદમ નામના વ્યક્તિએ પોતાના પાર્ટનર સાથે લગ્ન કરતી વખતે ગળામાં મંગળસૂત્ર પહેર્યું હતું. અગાઉ 2019 માં, બે યુગલોના લગ્ન સમાચારોમાં હતા, જ્યાં દુલ્હનને મંગલસૂત્ર પહેરાવવાને બદલે વરરાજાએ પોતે મંગલસૂત્ર પહેર્યું હતું.
રાજકીય સભાઓમાં પણ ગુંજ્યું મંગળસૂત્ર
વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ તાજેતરમાં રાજસ્થાનના બાંસવાડામાં એક ચૂંટણી રેલીમાં કહ્યું હતું કે કોંગ્રેસ મહિલાઓના ઘરેણાં અને મંગળસૂત્ર લેશે અને જે લોકોના વધુ બાળકો છે, જેઓ ઘૂસણખોર છે તેઓમાં પૈસા વહેંચશે. આ અંગે ભારે હોબાળો થયો છે. તેના જવાબમાં કોંગ્રેસ નેતા પ્રિયંકા ગાંધીએ કર્ણાટકમાં એક રેલીમાં કહ્યું- 55 વર્ષ સુધી કોંગ્રેસની સરકાર હતી, શું તમારું મંગળસૂત્ર કોઈએ છીનવી લીધું? જ્યારે યુદ્ધ થયું ત્યારે ઈન્દિરા ગાંધીએ પોતાનું સોનું આ દેશને આપ્યું હતું. મારી માતાનું મંગળસૂત્ર આ દેશ માટે બલિદાન આપવામાં આવ્યું છે. આ દરમિયાન સપાના વડા અખિલેશ યાદવે પણ મંગળસૂત્રના બહાને મોદી-યોગીને ઘેર્યા છે. તેણે કહ્યું, તેઓ મંગલસૂત્રની વાત કરે છે, તેમને મંગળસૂત્ર સાથે શું લેવાદેવા છે?
by : Reena brahmbhatt